XẨM ĐỜI
Chính chuyên rồi cũng thành tro
Lẳng lơ rồi cũng bỏ lò hỏa thiêu
Đời người sống được bao nhiêu
Tham Sân Si lắm lòng nhiều quỷ ma
Đường lên Danh Vọng còn xa
Đường về nghĩa địa hóa ra lại gần
Vượt qua khổ hạnh phong trần
Đời ta hạnh phúc bội phần thành công
Giàu nghèo rồi cũng hư không
Trẻ - Già - Xinh - Xấu cũng trong nấm mồ
Chắp tay cầu nguyện nam mô
A di đà phật xin Bồ Tát cho....!
(Thơ: Ngọc Lê Ninh)
Dưới đây là phân tích chi tiết bài thơ theo từng khía cạnh:
1. Sự bình đẳng tuyệt đối trước cái chết
Ngay từ những câu thơ đầu, Ngọc Lê Ninh đã phá bỏ mọi rào cản về đạo đức và hình thức bên ngoài:
"Chính chuyên rồi cũng thành tro Lẳng lơ rồi cũng bỏ lò hỏa thiêu"
Dù là người "chính chuyên" (được xã hội trọng vọng) hay kẻ "lẳng lơ" (bị xã hội điều tiếng), điểm kết thúc cuối cùng vẫn là sự tro tàn. Tác giả sử dụng hình ảnh "tro" và "lò hỏa thiêu" để nhấn mạnh rằng trước cái chết, mọi tính cách, phẩm hạnh hay định kiến của thế gian đều trở nên vô nghĩa.
Tiếp đó, sự đối lập về hình thể và địa vị cũng được san bằng:
"Giàu nghèo rồi cũng hư không
Trẻ - Già - Xinh - Xấu cũng trong nấm mồ"
Đây là cái nhìn mang tính "sắc sắc không không". Mọi sự phân biệt đối xử ở đời thực chất chỉ là ảo ảnh, vì khi nằm xuống, "nấm mồ" là ngôi nhà chung của tất cả.
2. Triết lý về lòng tham và sự vô thường
Tác giả nhắc nhở người đọc về sự ngắn ngủi của đời người và những cạm bẫy nội tâm:
"Tham Sân Si lắm lòng nhiều quỷ ma"
Việc sử dụng khái niệm Tham - Sân - Si (ba độc trong Phật giáo) cho thấy tác giả muốn hướng con người đến sự tu tập tâm tính. Càng đuổi theo dục vọng, con người càng dễ đánh mất bản ngã và biến mình thành "quỷ ma".
Đặc biệt, hai câu thơ mang tính cảnh báo rất cao:
"Đường lên Danh Vọng còn xa
Đường về nghĩa địa hóa ra lại gần"
Sự tương phản giữa "xa" (danh vọng khó đạt) và "gần" (cái chết luôn cận kề) tạo nên một cú sốc về mặt nhận thức. Nó nhắc nhở chúng ta đừng quá mải mê chạy theo những thứ phù phiếm mà quên đi giá trị thực sự của hiện tại.
3. Vượt qua khổ hạnh để tìm thấy hạnh phúc
Dù bài thơ nói nhiều về cái chết và sự hư vô, nhưng nó không hề mang màu sắc bi quan, yếm thế. Tác giả mở ra một lối thoát:
"Vượt qua khổ hạnh phong trần
Đời ta hạnh phúc bội phần thành công"
Thông điệp ở đây là: Thành công và hạnh phúc không nằm ở chỗ tích trữ tiền bạc hay danh tiếng, mà nằm ở bản lĩnh vượt qua thử thách. Khi con người nhận ra quy luật của cuộc đời, họ sẽ sống nhẹ nhàng hơn, bao dung hơn, và đó mới chính là sự "thành công" thực sự.
4. Lời kết và sự hướng thiện
Bài thơ khép lại bằng một lời khấn nguyện:
"Chắp tay cầu nguyện nam mô
A di đà phật xin Bồ Tát cho....!"
Dấu chấm lửng cuối bài tạo nên một khoảng lặng suy ngẫm. Tác giả không nói rõ "xin cho" điều gì. Có lẽ đó là lời cầu xin cho sự bình an trong tâm hồn, cho sự giải thoát khỏi những u mê của cõi tạm, hoặc đơn giản là một lời nhắc nhở mỗi người hãy sống sao cho xứng đáng trước khi trở về với cát bụi.
Tổng kết nghệ thuật:
Thể thơ: Lục bát, nhịp điệu dồn dập như tiếng phách, tiếng nhị của hát xẩm, tạo cảm giác dân dã nhưng đầy sức nặng.
Ngôn ngữ: Bình dị, sử dụng nhiều cặp từ đối lập (Chính chuyên - Lẳng lơ, Giàu - Nghèo, Trẻ - Già, Xinh - Xấu) để làm nổi bật chủ đề.
Ý nghĩa: Bài thơ như một hồi chuông cảnh tỉnh, hướng con người từ bỏ những sân si tầm thường để tìm về giá trị cốt lõi của đạo đức và sự an nhiên.
